Câu nói "Thiền là trở về với bản chất sáng suốt vốn có" của Hakuin Ekaku, một trong những thiền sư nổi bật nhất trong Thiền phái Rinzai, nhấn mạnh rằng thiền không nhằm tạo ra điều gì mới, mà là hành trình quay về với bản chất chân thật, thanh tịnh và sáng suốt vốn đã luôn hiện diện bên trong mỗi con người. Hakuin khẳng định rằng mọi người đều có Phật tánh, nhưng nó bị che lấp bởi những vọng tưởng, ham muốn và mê lầm.
Theo Phật giáo, bản chất sáng suốt vốn có là Phật tánh (Tathāgatagarbha) – tiềm năng giác ngộ có trong mọi chúng sinh. Đó là trạng thái tâm thuần khiết, tĩnh lặng, không bị ô nhiễm bởi tham, sân, si, hay những ràng buộc của thế gian. Hakuin xem đây là phần tinh túy nhất trong mỗi người – một nội tâm không bị đánh mất mà chỉ bị che phủ.
Sự sáng suốt này thể hiện qua sự thanh tịnh của tâm trí. Khi tâm không còn bị che mờ bởi vọng tưởng hay sự phân biệt đúng sai, tốt xấu, nó trở nên rõ ràng như mặt hồ phẳng lặng, phản chiếu vạn vật mà không bị vẩn đục. Điều quan trọng mà Hakuin nhấn mạnh là, trạng thái ấy vốn dĩ đã luôn tồn tại bên trong mỗi người. Chúng ta không cần tạo ra nó, mà chỉ cần loại bỏ những lớp bụi mờ do vọng tưởng và ảo giác che phủ.
Con người, vì bị cuốn vào những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực hoặc vì mải mê theo đuổi những ham muốn vật chất, nên thường đánh mất sự sáng suốt tự nhiên. Khi đồng hóa bản thân với những ý niệm như "tôi là cơ thể này" hay "tôi là cảm xúc này", chúng ta rơi vào mê lầm và khổ đau. Quên đi bản chất thật là quên đi chính mình.
Thiền, theo Hakuin, là phương pháp hữu hiệu để tháo gỡ những lớp ảo tưởng đó. Nhờ thiền, tâm trí dần trở nên sáng rõ, quay về trạng thái nguyên sơ, nơi không còn mê lầm hay khổ đau – nơi chúng ta nhận ra chính mình như đã luôn là.
Hành trình này bắt đầu bằng việc quan sát tâm mà không phán xét. Khi thực hành thiền, ta học cách nhận diện những suy nghĩ và cảm xúc khi chúng khởi lên, mà không dính mắc hay phản ứng với chúng. Chính sự quan sát tĩnh lặng ấy giúp tâm trí trở nên tĩnh lặng và nhận ra sự sáng suốt bên trong.
Thiền cũng là quá trình buông bỏ. Khi chúng ta buông bỏ mọi vọng tưởng, khái niệm và sự dính mắc, những lớp vô minh dần dần được tháo gỡ. Và như vậy, bản chất sáng suốt tự nhiên của tâm sẽ hiện lộ.
Đặc biệt, Hakuin nhấn mạnh đến việc sử dụng công án – những câu hỏi nghịch lý như "Âm thanh vỗ tay của một bàn tay là gì?" – để phá vỡ tư duy logic thông thường. Chính sự bối rối này khiến tâm trí vượt ra khỏi giới hạn thường nhật, mở ra một cánh cửa để tiếp xúc trực tiếp với bản chất nguyên sơ.
Tuy nhiên, con đường trở về không dễ dàng. Một trong những trở ngại lớn là tâm trí bị vướng vào các khái niệm. Nhiều người tìm kiếm sự sáng suốt qua sách vở hoặc qua những định nghĩa trừu tượng, nhưng chính điều đó lại tạo thêm vọng tưởng.
Ngoài ra, trong quá trình thiền định, sự sợ hãi và hoài nghi có thể xuất hiện. Khi bản ngã bị thử thách, cảm giác mất phương hướng hay nghi ngờ về sự tồn tại của bản chất sáng suốt có thể khiến hành giả chùn bước.
Một trở ngại phổ biến khác là sự đồng hóa với bản ngã. Khi ta tin rằng suy nghĩ và cảm xúc là "mình", thì rất khó để thấy rằng tất cả những thứ ấy chỉ là hiện tượng tạm thời – không phải bản chất thật.
Khi vượt qua những chướng ngại đó, kết quả là sự giải thoát. Một tâm trí sáng suốt sẽ không còn bị chi phối bởi tham lam, sân hận hay vô minh. Thay vào đó là trạng thái bình an nội tại – một sự an tịnh đến từ bên trong, không phụ thuộc vào hoàn cảnh.
Không chỉ vậy, khi sống trong bản chất sáng suốt, con người có thể hành động với trí tuệ và từ bi. Mọi hành vi lúc này không còn phát xuất từ cái tôi ích kỷ, mà từ lòng nhân ái và hiểu biết chân thành.
Trong triết lý của Hakuin, hành trình thiền định là hành trình đi qua "đại nghi" – sự nghi vấn sâu sắc về bản chất của chính mình – để đạt tới "đại ngộ", tức sự giác ngộ lớn. Sự nghi vấn này không dẫn đến hoang mang mà là động lực phá tan mọi vọng tưởng.
Hakuin cũng nhấn mạnh việc đưa thiền vào đời sống thường nhật. Ông cho rằng thiền không chỉ giới hạn trong tư thế ngồi, mà nên hiện diện trong mọi hành động – đi, đứng, ăn, làm việc – như một cách duy trì kết nối với bản chất sáng suốt.
Hình ảnh mà Hakuin dùng để mô tả bản chất sáng suốt là "đại hải vô biên". Những con sóng – tức suy nghĩ và cảm xúc – tuy luôn thay đổi, nhưng bên dưới chúng là đại dương sâu thẳm, tĩnh lặng, không bao giờ biến mất. Đó chính là tâm Phật trong mỗi người.
Để thực hành theo tinh thần của Hakuin, điều đầu tiên là buông bỏ – buông bỏ ý muốn đạt được điều gì khi thiền. Hãy đơn giản ngồi tĩnh lặng và quan sát tâm trí.
Hãy thường xuyên tự hỏi: "Ai là người đang suy nghĩ? Ai là người đang cảm nhận?" Những câu hỏi này giúp ta tách rời khỏi ý niệm về cái tôi, để thấy rằng suy nghĩ và cảm xúc chỉ là hiện tượng thoáng qua.
Cuối cùng, hãy sống trong hiện tại. Bởi chỉ khi tâm trí không còn bị kéo về quá khứ hay trôi dạt đến tương lai, ta mới có thể nhận ra bản chất sáng suốt vốn luôn hiện diện trong giây phút này.
Câu nói "Thiền là trở về với bản chất sáng suốt vốn có" của Hakuin Ekaku là một lời nhắc nhở sâu sắc rằng sự giác ngộ không nằm ở đâu xa xôi. Nó là phần sâu thẳm trong ta – luôn có mặt, luôn sáng suốt. Thiền không phải để đạt được điều gì mới, mà để gỡ bỏ những lớp phủ mờ do vọng tưởng, để bản chất ấy có thể tỏa sáng. Khi sống với sự sáng suốt này, con người không chỉ thoát khỏi khổ đau mà còn sống hài hòa với chính mình và với vũ trụ bao la.