Câu nói "Thiền không cần kinh điển, chỉ cần nhìn vào tự tánh là đủ" của Bồ Đề Đạt Ma, vị tổ sư đầu tiên của Thiền tông Trung Hoa, mang một thông điệp quan trọng về bản chất của thiền và con đường tu hành trong Phật giáo. Để hiểu rõ ý nghĩa của câu nói này, ta cần xem xét mối quan hệ giữa thiền, kinh điển và tự tánh trong giáo lý của ngài.
Kinh điển (sutra) là những văn bản ghi lại lời dạy của Phật, bao gồm các chỉ dẫn về con đường giải thoát, đạo đức và phương pháp thực hành. Chúng giữ vai trò quan trọng trong Phật giáo truyền thống vì chứa đựng những lời dạy cốt lõi của Đức Phật về giác ngộ và con đường tu tập. Tuy nhiên, trong Thiền tông, việc tiếp cận Phật pháp không chỉ dừng lại ở việc học hỏi kinh điển mà còn phải đi sâu vào thực hành và trải nghiệm trực tiếp.
Khi Bồ Đề Đạt Ma nói rằng "Thiền không cần kinh điển", ngài muốn nhấn mạnh rằng thiền không phải là sự tiếp nhận tri thức qua sách vở hay lý thuyết. Dù kinh điển có thể cung cấp sự hiểu biết về giáo lý, nhưng nếu chỉ đọc và học thuộc lòng mà không thực hành thì vẫn chưa thực sự bước vào con đường thiền. Thiền không phải là một hệ thống tư tưởng hay triết lý để nghiên cứu, mà là một trải nghiệm sống động, một sự chứng ngộ trực tiếp về bản chất của tâm thức. Vì thế, đối với Thiền tông, kinh điển chỉ là ngón tay chỉ mặt trăng – điều quan trọng không phải là ngón tay, mà là nhìn thấy được mặt trăng thực sự.
Khái niệm tự tánh trong Phật giáo, đặc biệt là trong Thiền tông, chỉ về bản chất chân thật của mỗi người – một trạng thái tâm thanh tịnh, vẹn toàn và không bị chi phối bởi những vọng tưởng. Đây là cái mà Phật giáo gọi là tánh Không – bản chất không bị ảnh hưởng bởi các điều kiện bên ngoài, không bị vướng mắc vào sự phân biệt đúng – sai, tốt – xấu. Mỗi người đều có sẵn tự tánh này, nhưng thường bị che lấp bởi tham, sân, si, những suy nghĩ và cảm xúc vọng động trong cuộc sống hàng ngày.
Khi Bồ Đề Đạt Ma nói "Nhìn vào tự tánh là đủ", ngài muốn chỉ ra rằng thay vì tìm kiếm giác ngộ thông qua việc đọc và nghiên cứu kinh điển, người hành thiền có thể trực tiếp quán chiếu bản chất thực sự của mình. Khi tâm hoàn toàn yên tĩnh, không còn bị chi phối bởi suy nghĩ và cảm xúc, bản chất tự tánh sẽ tự nhiên hiển lộ. Đây chính là tinh túy của Thiền tông: giác ngộ không đến từ bên ngoài, mà đến từ việc trực tiếp thể nghiệm bản chất tâm ngay trong giây phút hiện tại.
Bồ Đề Đạt Ma nhấn mạnh rằng thiền không phải là một lý thuyết để học hỏi, mà là một con đường để trực tiếp thể nghiệm. Thiền là sự quay vào bên trong, đối diện với chính tâm trí của mình để nhận ra bản chất thực sự của nó. Khi tâm trở nên trong sáng, không bị xáo trộn bởi vọng tưởng, tự tánh sẽ tự nhiên bộc lộ. Điều này không thể đạt được qua sách vở, mà chỉ có thể đến từ sự thực hành thiền định mỗi ngày.
Sự giác ngộ trong thiền không phải là việc đạt được một điều gì đó mới mẻ, mà là sự nhận ra điều vốn có sẵn bên trong mỗi người. Khi Bồ Đề Đạt Ma nói "Nhìn vào tự tánh là đủ", ngài muốn nhấn mạnh rằng con đường giác ngộ không nằm ở sự tìm kiếm bên ngoài, mà là sự quay vào trong để nhận ra bản chất chân thật của mình.
Trong khi nhiều trường phái Phật giáo khác chú trọng vào việc học hỏi kinh điển, suy nghĩ lý luận và phát triển tri thức qua học thuật, thì Thiền tông nhấn mạnh vào trải nghiệm trực tiếp. Đối với Thiền tông, sự thật không thể được truyền dạy bằng lời nói hay chữ viết, mà chỉ có thể được nhận ra thông qua sự tỉnh thức của chính người thực hành.
Điều này thể hiện rõ trong các phương pháp Thiền tông như tọa thiền (zazen), nơi người hành thiền chỉ cần ngồi yên trong tĩnh lặng, quan sát tâm và buông bỏ mọi vọng tưởng. Khi không còn bị ràng buộc bởi suy nghĩ và cảm xúc, người hành thiền sẽ thấy được bản chất thật của chính mình – đây chính là sự giác ngộ.
Bồ Đề Đạt Ma không phủ nhận giá trị của kinh điển, nhưng ngài muốn nhấn mạnh rằng thiền không phải là sự lệ thuộc vào những văn bản hay hình thức bên ngoài. Kinh điển chỉ là phương tiện chỉ đường, nhưng không phải là mục tiêu cuối cùng. Nếu người tu hành quá bám víu vào kinh điển mà không thực hành thì sẽ giống như một người đứng trước bản đồ mà không bao giờ thực sự bước đi.
Câu nói của Bồ Đề Đạt Ma cũng nhấn mạnh rằng giác ngộ vượt qua lý thuyết. Dù kinh điển có thể giúp hiểu về con đường giải thoát, nhưng chỉ có thực hành thiền mới giúp thể nghiệm trực tiếp sự giác ngộ. "Nhìn vào tự tánh" có nghĩa là quay về quan sát chính tâm mình, thay vì tìm kiếm sự giải thoát từ bên ngoài.
Câu nói "Thiền không cần kinh điển, chỉ cần nhìn vào tự tánh là đủ" của Bồ Đề Đạt Ma mang đến một cái nhìn sâu sắc về bản chất của thiền và con đường giác ngộ trong Thiền tông. Thiền không phải là việc học lý thuyết mà là sự thực hành trực tiếp trong từng khoảnh khắc. Khi buông bỏ mọi vọng tưởng và quay vào quan sát chính mình, mỗi người sẽ thấy được tự tánh chân thật của mình.
Giác ngộ không phải là một thứ gì xa vời, mà là sự nhận thức sâu sắc về bản chất của tâm ngay trong hiện tại. Thiền là con đường trực tiếp để nhận ra bản chất của chính mình, mà không cần phải qua trung gian của kinh điển hay lý thuyết.