Câu nói "Thiền là con đường trực tiếp dẫn đến giác ngộ" của Zen Master Dogen là một trong những tuyên bố quan trọng trong triết lý Thiền tông Nhật Bản. Dogen, một thiền sư vĩ đại của thế kỷ 13 và là người sáng lập Thiền phái Soto, đã nhấn mạnh rằng thiền không chỉ là một phương pháp tu tập mà chính là con đường trực tiếp dẫn đến giác ngộ (hay còn gọi là satori trong Thiền Nhật). Câu nói này phản ánh một trong những nguyên lý cốt lõi của Dogen về "thực hành và giác ngộ là một" (shusho-ittō).
"Con đường trực tiếp" ở đây mang ý nghĩa không thông qua bất kỳ hình thức trung gian hay bước chuẩn bị nào. Đối với Dogen, thiền không phải là một phương tiện hay công cụ để đi đến giác ngộ, mà chính nó là sự giác ngộ được thể hiện ngay trong hành vi ngồi thiền. Việc thực hành thiền không nhằm mục tiêu tích lũy thêm kiến thức hay kinh nghiệm, mà là sự trở về với thực tại, trong chính khoảnh khắc này – một cách trực tiếp, không qua trung gian, không rào chắn.
Dogen nhấn mạnh rằng giác ngộ không phải là một mục tiêu ở tương lai, cũng không phải điều gì cần tìm kiếm bên ngoài bản thân. Đó là sự nhận ra và thể hiện bản chất thật của mình ngay trong khoảnh khắc thực hành thiền. Thiền không phải là phương tiện để đạt đến một điều gì đó xa vời, mà là hành động trở về với chính mình, một cách thuần khiết và trọn vẹn.
Với Dogen, thiền là một thực hành đơn giản – đơn giản đến mức chỉ cần ngồi xuống trong sự tĩnh lặng, để cho tâm không bị xao động bởi dòng suy nghĩ, cảm xúc hay bất kỳ yếu tố ngoại cảnh nào. Ông cho rằng không cần phải phân tích hay lý luận nhiều, không cần đi tìm sự thật ở đâu xa, chỉ cần "ngồi thiền" (zazen) một cách chân thành và thuần khiết.
Người hành thiền không tìm cách thay đổi hay can thiệp vào bản thân, mà đơn giản là chú tâm vào mỗi hơi thở, mỗi khoảnh khắc. Chính sự hiện diện trọn vẹn trong hiện tại đó mở ra một cánh cửa sâu sắc đến sự hiểu biết và nhận thức chân thực về bản chất của mình.
Trong Thiền, satori – hay giác ngộ – không phải là một trạng thái siêu nhiên hay một sự biến đổi huyền bí, mà là sự nhận ra thực tại như nó vốn có. Nó không bị bao phủ bởi ảo tưởng, không bị bóp méo bởi bản ngã hay những vọng tưởng của tâm trí. Giác ngộ là sự nhận thức trực tiếp, vượt qua mọi khái niệm, mọi phân biệt đúng sai, đẹp xấu.
Theo Dogen, giác ngộ không đến từ một sự kiện đặc biệt trong tương lai, mà là sự sáng suốt tự nhiên được thể hiện trọn vẹn trong từng khoảnh khắc của đời sống. Nó không tách rời với hành động, vì thực hành và giác ngộ là một. Sự giác ngộ không phải là mục tiêu để đạt được, mà là cách sống mà người hành thiền thực hiện trong từng hơi thở, từng bước đi.
Triết lý shusho-ittō – "thực hành và giác ngộ là một" – là cốt lõi trong tư tưởng của Dogen. Ông bác bỏ sự phân chia giữa quá trình tu hành và kết quả giác ngộ. Khi ta ngồi thiền, ta không đang chuẩn bị để giác ngộ – ta đang sống trong giác ngộ. Zazen không chỉ là một phương pháp, mà chính là sự hiện thân của giác ngộ.
Mỗi hành động trong đời sống hằng ngày – từ ăn, uống, đi lại cho đến những công việc đơn giản – đều có thể trở thành sự thực hành Thiền nếu được thực hiện trong sự tỉnh thức. Khi hành động được thực hiện với tâm trí trọn vẹn, thì trong đó đã có sự giác ngộ hiện diện.
Dogen cho rằng giác ngộ không phải là một trạng thái phi thường, mà là sự giải phóng khỏi ảo tưởng về cái tôi – sự giải thoát khỏi bản ngã. Khi nhận ra rằng bản chất của mình là vô ngã, người hành thiền cũng đồng thời thấy rõ rằng mọi sự vật, hiện tượng đều không tách rời nhau – tất cả là một phần của sự sống lớn lao và không phân biệt.
Giác ngộ là sự chân thật được thể hiện trong từng giây phút. Không cần "biết" điều gì mới, không cần "đạt" điều gì thêm, mà chỉ cần sống với sự hiện diện trọn vẹn và chân thật trong từng cảm xúc, từng suy nghĩ, từng hành vi.
Zazen – hay ngồi thiền – là nền tảng không thể thiếu trong Thiền phái Soto. Dogen luôn nhấn mạnh rằng ngồi thiền không phải chỉ để kiểm soát suy nghĩ hay để tâm trí yên lặng, mà là để mở ra một không gian trong sáng, nơi bản chất chân thật có thể tự nhiên hiển lộ.
Trong sự yên tĩnh ấy, người hành thiền không còn bị cuốn theo âm thanh của thế giới, mà bắt đầu thấy được sự thật – một cách trực tiếp và không qua ngôn ngữ. Từ sự lặng lẽ đó, phát sinh một cái nhìn sâu sắc về chính mình và thế giới.
Dogen không xem thiền là một kỹ thuật, mà là một cách sống trọn vẹn. Thiền không giới hạn trong lúc ngồi, mà phải lan tỏa vào từng giây phút của đời sống. Mỗi hành động, dù nhỏ đến đâu, nếu được thực hiện với sự chú tâm, cũng là sự thực hành thiền và là sự thể hiện của giác ngộ.
Không có ranh giới giữa hành động và giác ngộ, giữa đời sống thường nhật và con đường tu tập. Khi sống với sự tỉnh thức không gián đoạn, mỗi khoảnh khắc đều là Thiền, mỗi khoảnh khắc đều là giác ngộ.
Câu nói "Thiền là con đường trực tiếp dẫn đến giác ngộ" của Zen Master Dogen không chỉ khẳng định vai trò thiết yếu của thiền trong hành trình tâm linh, mà còn mời gọi chúng ta quay về sống trọn vẹn với hiện tại. Giác ngộ không phải là điều xa vời hay huyền bí, mà là sự nhận ra và sống đúng với bản chất chân thật của mình – ngay tại đây và bây giờ. Thiền chính là con đường duy nhất và trực tiếp để thực hiện điều đó, không phải bằng nỗ lực đi tìm, mà bằng sự buông bỏ, quay về và sống tỉnh thức trong từng khoảnh khắc đời thường.